Verslag lezing FWD congres 2020: Omgaan met reactieve honden

Omgaan met reactieve honden – Thomas Demeulenaer

Reactieve honden, een holistische aanpak luidt de start van de presentatie. Thomas stelt zichzelf voor. Hij is 35, vader van 2 en hij deelt zijn huis en zetel met twee honden, Kronk, de Stafford en Kovu de Ridgeback. Oorspronkelijk heeft hij de opleiding landbouwingenieur gevolgd. In 2017 startte hij de 2-jarige opleiding IDTE van en bij Turid Rugaas. Aan het einde moesten ze een eindwerk schrijven en omdat Kovu reactief was naar andere honden koos hij dat onderwerp. Hieruit kwam ook een klein boekje voort: “The Reactive Ridgeback” en van daaruit zijn website www.reactivedogs.be.

We bespreken eerst en vooral reactiviteit: wat is het en wat zijn de belangrijkste oorzaken en dan kijken we naar de fysiologie van het gedrag, de link met stress en de stress-escalatie ladder. In  het derde deel bespreken we de holistische aanpak gebaseerd op Turid Rugaas’ filosofie waarbij we onze reactieve hond kunnen omvormen naar een ‘complete adult dog’.

Reactiviteit

1. Wat is reactief gedrag?

Een gedrag dat honden tonen waarbij ze met een veel hogere intensiteit reageren op een stimulus, dan men normaal zou verwachten.

Honden reageren op veranderingen in de omgeving, dit zorgt voor een emotionele wijziging en deze resulteert automatisch in een gedragswijziging. Maar als de hond niet de juiste coping skills heeft voor deze verandering dan zal de verandering in gedrag één van de 4 F’en zijn: Fight, Flight, Freeze of Fiddle. Afhankelijk van de persoonlijk van de hond zal hij de voorkeur hebben voor één van deze 4 strategieën. Maar allen zijn mogelijk, dus een hond kan in één situatie zelfs switchen tussen deze strategieën.

Fight

Honden die uitvallen, blaffen, grommen, bijten. Ze doen zich voor als een hond waarmee je niet kan sollen met als doel: het afstand tussen hen en de trigger te vergroten door de trigger weg te jagen.

Flight

Hier is het doel ook de afstand tot de trigger te vergroten, maar door zelf weg te rennen. Vaak zien we dat honden die aangelijnd zijn niet die mogelijkheid hebben en die zich dan verschuilen achter de benen van de eigenaar.

Freeze

Dit zijn honden die stokstijf blijven staan. Ze proberen de situatie nog in te schatten en hun doel is onzichtbaar worden voor de trigger. Vaak wordt Freeze opgevolgd door flight.

Fiddle

Honden die overenthousiast zijn, opspringen, de clown uithangen of net kalmerende signalen tonen. Hun doel is om de spanning die er is te kunnen breken.

2. Voornaamste oorzaken

Wat is nu de oorzaak van deze overreactie op een stimulus? In de meeste gevallen wordt die veroorzaakt door angst. De hond voelt zich gedwongen om actie te ondernemen. Het maakt hierbij niet uit of het een werkelijk gevaar is, enkel dat de hond dénkt dat het een gevaar is en daarom zal hij er op reageren. Oorzaken van deze angstreflex kunnen hierbij zijn: genetische aanleg, ontvangen moederzorg (of net een gebrek eraan), puppy-periode, traumatische ervaring of herhaalde slechte ervaringen.

Ook frustratie kan een oorzaak zijn van reactiviteit, dit zien we vaak bij adolescente honden. Als kleine pup konden ze met alle honden spelen en eens ze groter worden mag dit niet meer van de baas en kan dit dus leiden tot frustratie en reactief gedrag.

Helaas wordt vaak nog dominantie aangehaald als oorzaak van agressief gedrag, het zou dan gaan om dominant agressieve honden, maar die dominantietheorie is zoals we ondertussen weten een achterhaalde theorie. Dominantie en reactiviteit hebben absoluut niets met mekaar te maken. Een reactieve hond daagt je positie niet uit en hem hierom corrigeren verergert enkel het probleem.

3. Triggers & Tresholds

Dit zijn twee termen die heel vaak gebruikt worden als we het hebben over reactiviteit. Een trigger is hetgene dat het reactieve gedrag opwekt, dit kan alles zijn: honden, mensen, luchtballons,…

Als eigenaar of gedragsbegeleider moeten we dus kunnen analyseren wat de trigger precies is waarop de hond reageert. Wat triggert hem specifiek?

Treshold is de drempelwaarde. De intensiteit of afstand waarbij de trigger de reactieve respons veroorzaakt.

Hieraan gelinkt hebben we triggerstacking (stapelen) als er dus meerdere triggers tegelijk of na mekaar zijn de kans dat de hond over de treshold gaat groter is.

Fysiologie van reactiviteit

1. Het brein

Het is belangrijk dat we een begrip hebben van wat er in de hond fysiologisch gebeurt wanneer hij reactief gedrag toont. Alle gedrag wordt gestuurd vanuit de hersenen. Heel vereenvoudigd kunnen we zeggen dat deze uit 3 grote onderdelen bestaan. Het voorbrein, middenbrein en achterbrein.

Het voorbrein is het denkende brein, met geheugen, leren en temperament. Ook het limbisch systeem waarin emoties voorkomen zit hierin vervat. En ook de Amygdala maakt hier onderdeel van uit. Deze kan het denkende brein bypassen op moment van een acute dreiging en kan dus een reactie veroorzaken. Het middenbrein is de connectie tussen voor- en achterbrein. Het is het “uitgebreide geheugen” dit wordt geactiveerd wanneer het dier in een staat van hoog alarm is, ook beloningsperceptie wordt hier geregeld. Het achterbrein is dan weer het primitieve brein, het zorgt voor bv onze pols, motorische vaardigheden en ons overlevingsinstinct: figt/flightrespons.

Alle instructies van de hersenen dienen vertaald te worden in actie dmv elektrische impulsen via het zenuwstelsel, door hormonen uit het endocriene systeem in de hersenen en door neurotransmitters in de hersenen. Heel wat van deze processen gebeuren automatisch, buiten ons bewustzijn om.

Het autonome zenuwstelsel bestaat uit twee antagonistische systemen. Het sympatische zenuwstelsel is verantwoordelijke voor de fight/flight respons. Als dit geactiveerd is gaat het lichaam klaar zijn voor actie (reactiviteit). Het dier is klaar voor actie NU. Dieren die reactiviteit vertonen hebben een sympathisch zenuwstelsel dat overuren draait. Eens het dier weer tot rust kan komen gaat het parasympatische stelsel in actie komen: de rest and digest respons. Om het lichaam weer in homeostase te brengen. Elk organisme streeft immers naar dit evenwicht door te switchen tussen SNS en PNS. Indien dit niet lukt moet de hond met andere coping strategie komen.

2. Stress bij honden

Stress is een evolutionaire overlevingsstrategie. Een collectieve term die gebruikt wordt om aan te duiden dat we in een staat van ‘high alert’ zijn.

Wat kan nu een stressreactie veroorzaken? Vermoedelijk gevaar, opwinding (bv intensief spel), fysische activiteit, pijn en wanneer de basisbehoeften niet voldaan zijn (bv ik heb dorst en er is geen water). Er zijn een hele waaier aan stresssignalen: bv vernietigen, bijten in de  leiband, rusteloos zijn, overreageren, geprikkeld zijn, hijgen, obsessief gedrag bv staartjagen. Het is belangrijk dat we deze gedragingen herkennen als symptomen van stress. Want als we enkel dat gedrag willen aanpakken zullen we enkel dit gedrag onderdrukken maar de stress blijft

Hoe werkt stress? De hypothalamus activeert de hypofyse geeft instructies aan de bijnierschors gelieve hormonen te produceren zoals cortisol. En bij een stressvolle situatie komt er ook adrenaline vrij, deze zorgt ervoor dat de cortisolproductie blijft doorgaan. Cortisol en zeker de effecten ervan duren best lang, afhankelijk van de intensiteit, kan dit zelfs 2 tot 6 dagen duren eer het lichaam weer in homeostase geraakt. Als er nu in deze periode terug een stressvolle gebeurtenis zich voordoet gaat de cortisol weer stijgen en zo ontstaat op den duur chronische stress.

Als we de stress escalatie ladder bekijken dan zien het een model dat toont hoe gedrag van een hond wijzigt wanneer hij een naderend gevaar (trigger) waarneemt. Honden regeren niet “uit het niets”. Ze starten reeds in een zeer vroeg stadium met communiceren. Het is onze taak om dat te identificeren, correct te interpreteren en er op te reageren.

In het eerste stadium dat een hond een trigger waarneemt zal hij met beleefde kalmerende signalen aangeven dat hij zich ongemakkelijk voelt. Dat kan zijn: geeuwen, liplikken, wegdraaien, trager bewegen, grond snuffelen als verplaatsingsgedrag. Als dit niet werkt en de afstand tot de trigger vergroot niet zal de hond sterkere afstandvergrotende signalen vertonen: beven/schudden, oogwit, rugharen overeind en op een gegeven moment zal hij een zeer sterke focus op de trigger hebben, tunnelvisie en op dat moment sluit hij de mond. Dit is de treshold, één stap verder en het gaat fout. Als hij over treshold gaat voelt hij zich verplicht om actie te ondernemen: tanden tonen, grommen, blaffen, vluchten/terugtrekken, uitvallen, bijten. Het volledige repertoire. De hond zal pas terug naar normale toestand kunnen gaan als de trigger verdwenen is.

En spijtig genoeg is het doorlopen van deze stress-escalatie-ladder een vicieuze cirkel. Het gedrag versterkt zichzelf. Als we pas reageren op het laatste trapje: bij het uitvallen en de trigger gaat dan pas weg of wij gaan weg met de hond, dan tonen we onze hond: dit is de manier waarop jij je moet gedragen om met deze situatie om te gaan. En dat is hoe hersenpaden worden gevormd. Deze neurale paden worden gevormd in de hersenen en instrueren onze hond wat hij moet doen. Het is het vormen van gewoontes. We volgen steeds het pad met de minste weerstand en als we dus een beschikbaar hersenpad hebben zullen onze honden steeds op dezelfde manier reageren als ze in een gelijkaardige situatie terecht komen. Hoe vaker we dit hersenpad bewandelen hoe sterker het wordt. Dit effect heet Long Term Potentiation. Eenvoudig vertaald: oefening baart kunst. En vooraleer we kunnen denken om een nieuw neuraal pad te kunnen maken voor onze reactieve hond moeten we eerst het bestaande laten verdwijnen, we moeten deze verbindingen laten afbreken en dat heet Long Term Depression oftewel: rust roest.

Holistische aanpak

Thomas vertelt over zijn eigen ervaringen met uitvallende hond Kovu en de verschillende manieren die hij probeerde maar waarbij hij geen of matige resultaten zag. En toen kwam hij in contact met Turid Rugaas en vertelde zij over haar Complete Adult Dog concept en dat bleek voor hem een waar eureka-moment.

1. Complete Adult Dog

Wat is dit concept? Het is Turid’s ‘down to earth’ aanpak om succesvol samen te leven met je hond. Het is een oplijsting van 4 vaardigheden die een hond moet beheersen om een stabiel dier te zijn, met goede gewoontes, in een menselijke samenleving. Indien een hond dit kan bereiken zal reactiviteit uitdoven. Zonder dit te behalen kan de reactiviteit enkel verdund/onderdrukt worden.

Wat zijn deze basisvaardigheden? Eerst en vooral dient het dier een gebalanceerd lichaam te hebben: vrij zijn van pijn en fysieke ongemakken, over de nodige spieren beschikken om het lichaam in balans te houden. Daarnaast is nieuwsgierigheid belangrijk: een nieuwsgierige interesse hebben in de wereld om hen heen en gebruik kunnen maken van al hun zintuigen. Vervolgens zelfvertrouwen: vertrouwen in zichzelf en in eigen kunnen, vaardigheid om om te gaan met veranderingen in hun omgeving, onafhankelijk kunnen zijn en handelen. Sociale vaardigheden: interageren op een correcte sociale manier, in staat zijn om rustig te kunnen genieten van samenzijn.

Zo eenvoudig was het… maar het is niet omdat het eenvoudig is dat het makkelijk is. Dus ik maakte een plan van aanpak.

2. Fase 1 – Decompressie

Zoals we zagen heeft reactiviteit een grote impact op het lichaam en het brein. Het is een vicieuze cirkel die voorkomt dat de hond terug naar homeostase kan gaan. Voor we onze hond dus “omvormen” tot ‘complete adult dog” moeten we zijn lichaam en brein kunnen resetten (rust geven). Dit kan minimum 3 tot 6 weken duren, afhankelijk van de ernst en duur van het probleem.

Wat gaan we doen tijdens deze periode? Regel nummer 1: management. Nooit ofte nooit gaan we de hond in een situatie brengen die hij niet aankan. Daarnaast moeten we zorgen dat zijn basisbehoeften voldaan zijn: goed en voldoende eten, water, voldoende diepe slaap, voldoende kans zich te ontlasten, sociaal contact met zijn eigen gezin. Medische check-up: we moeten zeker weten dat pijn geen rol speelt in zijn gedrag. Zolang hij immers pijn zou hebben kan hij niet in staat zijn z’n gedrag aan te passen en wij dus ook niet. Vrijheid: hem niet continu onder druk zetten met commando’s. Eigenlijk kan je perfect met je hond samenleven zonder hem commando’s te geven, mocht ‘Nee’ of ‘Foei’ echt werken zou je het niet meer nodig hebben… Voorzie mentale stimulatie, want door regel nummer één op te volgen in deze periode zullen er een aantal zaken vanuit zijn dagelijkse routine aangepast moeten worden en we willen vermijden dat hij zich gaat vervelen. Hoe doen we dit? Door mentale stimulatie aan te bieden via zintuigen. Belangrijke opmerking: hier staat nergens tussen fysieke beweging. Dat is in deze periode niet nodig. We zagen dat fysieke beweging kan zorgen voor het vrijmaken van stress-hormonen. Er is een groot verschil tussen een rustige hond en een uitgeputte hond.

3. Fase 2 – Holistisch opbouwen

Eens het lichaam terug in balans is kunnen we starten met opbouwen van onze ‘complete adult dog’. Focus ligt hierbij niet louter op het bestrijden van symptomen, maar we kijken naar de oorzaak van het gedrag. De holistische multi-level aanpak zorgt ervoor dat de hond op een natuurlijke manier kan evolueren en zijn gedrag ontgroeien. Er zijn verschillende oefeningen per aspect, we hebben deze gecategoriseerd. Regel nummer 1 blijft: nooit ofte nooit brengen we de hond in een situatie die hij nog niet aankan.

Wat zijn de vijf aspecten?

° Stressreductie: is geen direct onderdeel van het concept maar het blijft cruciaal om het stress niveau van de hond laag te houden tot hij in staat is om de situatie aan te pakken. Hoe? Voertjes zoeken, bv een verrassingsboom (waarbij je voertjes verstopt in de schors van een boom), kauwen en voldoende diepe slaap.

Snuffelen verlaagt immers de hartslag, doordat het lichaam vertraagt en de concentratie verhoogt. Dus het stressniveau van de hond daalt als hij zijn neus gebruikt. Dit dien je wel op te bouwen, in het begin kan een hond zich misschien maar een minuut concentreren op het snuffelen. Als je dit opbouwt kan dat tot 20 minuten of meer gaan en dan kan je de moeilijkheid verhogen: minder voertjes en op grotere oppervlakte.

Bij kauwen, dit is een rustige activiteit die voldoening geeft. Maar uiteraard enkel veilig kauwmateriaal en geen te moeilijke activiteiten die frustratie zoals bv een Kong die moeilijk gevuld werd.

Voldoende slaap is echt cruciaal om het lichaam in homeostase te krijgen. Honden zijn polyfasische slapers, ze hebben verschillende stukken slaap per dag nodig en niet zoals wij één opeenvolgend stuk. Ze hebben verschillende comfortabele slaapplekken nodig waarbij ze ongestuurd kunnen slapen en niet geïsoleerd zijn. Honden slapen ook graag verhoogd. Ze hebben tussen de 10 en 16 uur slaap nodig.

° Zelfvertrouwen en nieuwsgierigheid: je kan een hond geen vertrouwen aanleren, hij moet dit zelf bereiken. Voorzie he hond met een grote variatie aan mentale stimulatie en sta hem toe zelf keuzes te maken. Keuzes zorgen voor vrijheid, vrijheid zorgt voor verantwoordelijkheid en dit zorgt voor zelfbeschikking.

Verrijkte omgeving: veilige afgebakende omgeving waar er een grote concentratie aan objecten te vinden is die hij kan onderzoeken op eigen initiatief. Prikkel alle zintuigen. Verplicht je hond tot niets. In het begin zijn honden na een paar minuten klaar of hebben ze geen flauw idee wat ze daar doen. Hier kan je wel voertjes gaan gebruiken om ze te verstoppen bij de objecten om het dier aan te tonen dat hij kan interageren met de objecten. Maar eens hij door heeft dat verkennen de bedoeling is laat de voertjes achterwege. Het gaat enkel om de objecten.

Je kan wandelen in een nieuwe omgeving en vrij verkennen: hierbij kan je hond zelf de richting bepalen en zelf bepalen wat hij wil verkennen of niet. Gebruik een tuigje met lange lijn (min. 2,5m). Think out the box: bossen, velden, industrieterrein, parking, rustig dorpscentrum,… Thomas gebruikt Google Maps en kijkt in zijn omgeving: waar ben ik nog niet geweest? Dit is intensief, dus ook hier weer opbouwen: 15-10 minuten. Zeker in beginfase, na zulk een sessie: volgende dag niets! Het gaat om rustig wandelen, bij een kleine hond ga je dus weinig afstand afleggen! Lees en luister naar je hond en denk aan regel nummer één! Veiligheid is cruciaal bij verkennen.

° Gezond lichaam: hier ligt de focus op fysieke gezondheid. Traag wandelen, massage (bv TTouch), Body Awareness oefeningen, Body Surveying (Saumfaring) en gezonde kwalitatieve voeding.

Jouw gedrag- en gemoedstoestand past je houding aan en er is ook een wisselwerking. Je houding regelt ook je gedrag. Het is belangrijk dat we een evenwichtig lichaam hebben, dat zorgt voor een evenwichtig brein. Dus we geven de hond kleine fysieke uitdagingen, geen agility-toestellen maar kleine bewustmakingsoefeningen. De focus ligt op trage gezonde bewegingen. Voorzie voldoende variatie in het voedsel van de hond, een volledig gebalanceerd dieet en denk ook aan het bloedsuikerspiegelniveau. Als dit te laag is dan kan dit voor irritatie zorgen, doe dus meerdere (3 tot 4) maaltijden per dag bij reactieve honden om dit niveau voldoende stabiel te houden.

° Hond-baas relatie: geen onderdeel van het concept, maar vertrouwen is nodig. Vaak is deze relatie beschadigd door bv eerdere aversieve trainingstechnieken. Of door het steeds in situaties gebracht te zijn waarin de hond over treshold ging. Maar ook als eigenaar kan je je machteloos en gefrustreerd en zelfs radeloos voelen. De relatie is vaak beschadigd. Dus hier gaan we ook aan werken door samen speuren, zoek spelletjes, relaxen in verschillende omgevingen, grooming en lichamelijke verzorging.

Bij speuren is het doel dat de hond met zijn neus een spoor volgt of dat hij een voorwerp gaat terugvinden. Gebruik steeds een lange lijn. Deze oefeningen zijn ook stressverlagend. Het is een goed alternatief voor een klassieke wandeling. Het is een team-activiteit waarbij de hond de leiding heeft. Ontspannen in verschillende omgevingen is een gewoonte, de hond leert dat wanneer jij ontspant hij dat ook kan, er horen dus geen commando’s bij en geen voertjes.

° Sociale vaardigheden: dit is money-time voor reactieve honden. Planning is hierbij belangrijk! Honden kunnen enkel leren wanneer ze onder treshold blijven. Observeer je hond dus goed en luister naar zijn signalen. Je gaat wandelen in omgeving van triggers. Je kan aan Parellel Walking doen & Curving. Sociale wandelingen. Relaxed (off lead) verkennen met trigger. Vrij spel / interactie met trigger.

Wandelen in omgeving met triggers: het doel is om de hond vertrouwd en comfortabel te maken met blootstelling aan triggers in omgeving, steeds op een veilige afstand zonder interactie. Selecteer dus wandelingen met voldoende ruimte, waar de trigger aanwezig kan zijn. Indien de hond de trigger opmerkt laat je hem deze rustig waarnemen. Hou een ruime afstand tot de trigger, lees je hond! Vanaf dat je kalmerende signalen begint te zien, vergroot afstand en dank aan LTD (long term depression), we willen een nieuw hersenpad creëren, niet het oude blijven bewandelen.

Parallel Walking: het doel is om de hond comfortabel te maken om samen te zijn met een trigger in de buurt. Wandel parallel in dezelfde richting en wandel traag, geef hond tijd om te observeren. Gebruik voldoende afstand tussen de triggers en barrières (bv een haag, geparkeerde auto als je hond het wat spannend vindt of een helper die voor de hond kan gaan staan). Ook hier lees je hond, pik de kleine signalen op! Hou het kort: 10-12 minuten maximaal. Ideaal gezien 2 & 3 maal per week. Benadering enkel wanneer de hond(en) aangeven dat het kan en blijf observeren, want eens de afstand kleiner wordt kan de hond toch twijfelen, als hij toch te hard twijfelt, haal hem er uit. Thomas laat een heldere animatie zien waarop duidelijk is hoe dit parallel wandelen niet in twee rechte lijnen gaat maar een kronkellijn zal zijn met soms momenten van meer afstand en dan weer momenten van minder afstand.

Ook maakte hij een filmpje waarbij een hartslagmeter werd gebruikt om het effect van kalmerende signalen op de hartslag aan te tonen. Het is zeer interessant te zien welke signalen de hond laat zien en het effect op dat moment op zijn hartslag. Zo zien we op een bepaald moment zijn hartslag stijgen waarop we hem zich zien uitschudden en na het uitschudden zien we de hartslag meteen dalen. Dit filmpje was dé eye-opener van de hele presentatie. Veel mensen zouden enkel aan het filmpje dit een normaal verloop gevonden hebben, maar als je tegelijk ziet wat het reële effect is op de hartslag van de hond dan zie je wat het écht deed met de hond.

Curving: hierbij gaan we de hond comfortabel maken door een trigger te benaderen en te kruisen in een boog. Ook hier een omgeving met voldoende ruimte. We wandelen traag en geven de hond tijd om te observeren. We gebruiken voldoende afstand en wederom barrières. Ook hier: lees je hond en grijp in wanneer hij richting drempelwaarde gaat door afstand weer te vergroten. Beperk het aantal herhalingen, denk  niet: we hebben een trainingssessie gepland, we gaan ervan profiteren en doen het 10x, neen, klein aantal herhalingen en dan gewoon een ontspannen wandeling zonder trigger aan vast breien.

Ook hier krijgen we weer een verhelderende samenvattende animatie te zien.

Vrij verkennen en interactie met trigger: wanneer we in staat zijn om parallel te wandelen en te curven dan kunnen we proberen of we naar de volgende stap kunnen gaan: de hond in vrij contact laten met de trigger. Denk eraan we gaan voor LTD! Dus enkel indien we zeker genoeg zijn dat de vorige oefeningen succesvol genoeg zijn. Spel tussen twee honden mag, maar let op en grijp tijdig in, het gaat eerder om het rustig samen te zijn.

Echter honden generaliseren niet goed. Stel je hond is bang van mannen, je hebt een behulpzame buurman en je doet de parallel walking en de curving en uiteindelijk het vrij verkennen met die ene buurman, dan wil dat niet zeggen dat hij op dat moment van zijn angst voor alle mannen af is, nee hij is op dat moment van zijn angst voor die ene man af en je zal dit dus met meerdere mannen moeten gaan oefenen.

4. Alles samen brengen

Plan & track:

Fase 1 = plan, manage en wees consistent in die periode van 3 tot 6 weken

Fase 2 = is iets complexer om te organiseren. Lijst per aspect alle oefeningen op die je wil doen. Stel een week/maandplannning op . Verzeker je dat alle aspecten aan bod komen. Aandachtspunten, moeilijkheid en frequentie opbouwen.

Volg je vooruitgang: tel bv aantal plasjes per dag, meet de pols in rust, 1-5 scoring systeem: 1 barslechte dag, 5 complete adult dog, lijst je treshold fouten op en zet een groot rood kruis op je kalender, want al deze rode kruisen zullen een negatieve impact hebben op je vooruitgang. En je ziet dat er stilaan meer goeie dagen zullen komen en dat is belangrijk om gemotiveerd te blijven.

Reactiviteit is geen trucje dat je je hond probeert aan te leren, we streven naar een gedrags- en emotionele wijziging in ons dier, dat vergt tijd. Dit kan makkelijk 9 maanden duren, maar zie dat niet als 9 maanden training, maar als een wijziging van dagelijkse routine om om te gaan met je hond waarbij je je hond in staat stelt om zijn reactiviteit te ontgroeien.

Nog een laatste advies: “Aim for perfection, be happy with progress”. En Thomas vraagt ons, als we één ding onthouden van deze presentatie laat het dan zijn dat reactiviteit wordt veroorzaakt door angst en enkel keuze overwint angst. Hij verwijst naar zijn website www.reactivedogs.be.

Ontzettend bedankt Thomas voor deze helder gestructureerde en inhoudelijk waardevolle lezing met concreet toepasbare tips!

Kathleen Selleslagh